POP Forum
Malo je poznato da je Kragujevac, pored oreola prve prestonice moderne Srbije i grad sa bogatom tradicijom građanskog aktivizma i filantropije. Mada je zapravo logično, jer ne možete razvijati, nalik na Evropu, postulate modernog društva poput Ustava, teatra, novina, Liceja… a zapostaviti građanski, civilni ili treći sektor, kao njegov neizostavni, sastavni deo.
Tako je i manje poznato, ne samo građankama i građanima „stare prestonice“, nego i države, da je prvi put javno u Srbiji, termin „nevladina organizacija“, upotrebljen upravo u kragujevačkom listu „Glas javnosti“ iz 1873. godine.
Kao i da je upravo u Kragujevcu, 1. aprila, 1881. godine donet prvi zakon na osnovu kog su registrovana sva ondašnja udruženja građana, ali i političke partije. U tom zakonu je pisalo da je udruženje – “…skup ličnosti koje su međusobno trajno povezane zajedničkim smerom ili zajedničkim zadatkom”.
Ili da je u Kragujevcu 1846. godine osnovano “Kragujevačko žensko društvo”, kao skup tadašnjih aktivistkinja koje su pomagale zajednici, ali i da se time prvi put u Srbiji pominje i jedna “ženska organizacija”.
Treba postaviti i pitanje da li se zna da su tadašnja udruženja građana imala prosečno po 700 – 800 članova (što se smatralo normalnim vidom građanskog aktivizma) i da su članovi kraljevske porodice radili kao volonteri, dok je jedan “tvrdi” vladar poput Knjaza Miloša, sam ostavio preko 350 zadužbina širom Srbije…
A aktuelno pitanje iz ovog vremena je da li je poznato da je Kragujevac bio prvi grad u Srbiji koji je na Međunarodni dan ljudskih prava, 10. decembra 2010. godine, u lokalnom parlamentu usvojio Strategiju razvoja civilnog sektora grada Kragujevca, na inicijativu lokalnih nevladinih organizacija, kao prvi zvanični dokument te vrste u Srbiji? Koji je trebao da pruži sistemsku podršku razvoju aktivizma, demokratije i solidarnosti u zajednici.
Zašto je to tako?
Razloga je svakako više, pa ću ih u ovom tekstu i predstaviti redom, bez obzira na njihovu pojedinačnu važnost, jer zapravo svi doprinose jednoj opštoj marginalizaciji civilnog sektora, tipičnoj za rigidne političke režime.
Prvi se odnosi na propagandnu mantru režima početkom devedesetih o “izdajnicima i stranim plaćenicima”, koja se upravo poklapa sa protivljenjem najavi krvavog građanskog sukoba usled rasparčavanja SFRJ. Predratna udruženja su kako je predstavljeno bila uvažavana i podržavana, tokom perioda druge Jugoslavije bila su pod “kišobranom” Socijalističkog saveza radnog naroda (preteča tzv. GONGO organizacija), ali čim su krenuli sa svojim antiratnim i demokratskim radom od strane mahom nezavisnih intelektualaca, predstavnici režima su preko političkih glasnogovornika, svojih medija i namenskih službi započeli kampanju čije su posledice ostale do danas. Uz osnivanje pandana, GONGO organizacija, odnosno u prevodu akronima sa engleskog – Government Owned (or Organised) Non-Governmental Organization (odnosno “vladine ili državne NVO”), koje su bile izrazito nacionalističkog, verskog ili populističkog tipa. Taj vid stigmatizacije je bio prisutan i prilikom samog izglasavanja pomenute prve zvanične strategije razvoja NVO u Kragujevcu 2010. godine, jer je lokalna skupštinska manjina preko republičke poslanice stranke iz koje je nastala sadašnja vlast (i u koju se ona pred izbore vratila, zajedno sa poslaničkim mandatom) i koja nije imala pravo glasa, ali je želela da održi pomenutu mantru, izjavila kako je dobro poznato kakve su nevladine organizacije, vezujući ih za tadašnji trio aktivistkinja koje su prve bile na udaru režima – Kandić/Biserko/Liht. Realno u Kragujevcu nije korišćen takav vid satanizacije civilnog sektora od strane aktuelnog režima i on je umesto nacionalnih “lista za odstrel” vešto zamenjen ignorisanjem, finansijskom diskriminacijom pravih aktivista i uvođenjem, ne toliko GONGO, koliko QUANGO organizacija – Quasi Autonomous Non-Governmental Organization (prim.aut.engl.: NVO koje je osnovala vlada i koje imaju navodnu autonomiju). Jer javni resursi zapošljavanja su ipak ograničeni za partijske vojske, tako da se nešto mora i projektno finansirati.
Sledeći razlog pomenutog ignorisanja se odnosi na godinama nedovoljan budžet namenjen finansiranju građanskog sektora, koji se ipak bavi sa očevidno značajnim stvarima koje javni sektor ne radi (iz nedostatka ekspertize ili inicijative naprimer), a gde profitni sektor ne nalazi interesa, to jest profita. Po oblastima gde mogu konkurisati udruženja, svakako je na prvom mestu kultura, dok su socio – humanitarni, manjine, ekološki i sektor mladih, daleko manje zastupljeni u gradskom budžetu. Slično i sektoru informisanja, ne samo zbog moje šire teoretske definicije gde u građanski sektor ubrajam i nevladine medije, nego i zbog skore pojave većeg broja tzv. medija civilnog sektora. U svim navedenim oblastima, mislim na prisustvo realnog civilnog sektora, a ne na pomenute režimske devijacije koje su definisane. Ipak, možda ključna oblast za Kragujevac, kao i za druge gradove, svakako je oblast – demokratizacije i ljudskih prava bez koje nema razvoja društva, a koja jednostavno ne postoji. Od početka dvehiljaditih, kada su se u kragujevačkoj opštini počeli stidljivo pojavljivati javni konkursi za udruženja, umesto partijsko – burazerskih ugovora i tzv. diskrecionog finansiranja delegiranih donosilaca odluka, oblast demokratizacije i ljudskih prava je nepostojeća. Jer administrativna odrednica “projekti od javnog značaja za grad” koja se na početku vladavine aktuelnog lokalnog režima par puta pojavila u konkursima, mogla je da se tumači na razne načine od strane politički delegirane osobe koja je odlučivala umesto nezavisne komisije.
Bitan razlog je i gledanje na civilni sektor kao na konkurenciju, umesto prirodnog partnera. I to polazi još od početka dvehiljaditih, da bi se samo danas razvilo u nečemu što nazivam “kreativnom destrukcijom”. Jer iz prizme osvojene vlasti, civilni sektor može sutra lako postati predvodnik aktivističkih protesta poput aktuelnih ekoloških, do nezavisne grupe građana koja će ući u skorašnju izbornu utakmicu na lokalnom nivou, gde se prilično ocenjuje ličnost, individua, iliti kragujevački rečeno – čaršijska pripadnost.
A možda je glavni razlog najbolje moguće videti u definiciji dr Žarka Paunovića, osnivača Centra za razvoj neprofitnog sektora iz Beograda, kojom i započinje kragujevačka strategija razvoja civilnog društva:
»…Vrednosti civilnog društva na kojima ono počiva su autonomnost, pluralizam, otvorenost i horizontalnost koja označava jednakost aktera.
Civilno društvo, koje se još naziva i građanskim društvom, a ponekad i još širim pojmom otvoreno društvo, društvo je građana. Njega činimo mi pojedinci, građani, kada delujemo nenasilno, civilizovano, tolerantno i to kao pojedinci, kao pripadnici raznih asocijacija (ustanova, organizacija, institucija i grupa) i kao pripadnici asocijacija, tj. širih udruživanja već postojećih asocijacija, s ciljem uređenja zajedničkog života.
Ono se razlikuje od pojma “društva” u širem značenju, po tome što predstavlja građane koji deluju u javnoj sferi. Dakle, nije svako privatno delovanje društveno delovanje, koje stvara civilno društvo, već samo ono koje je usmereno na javnu stvar, koje se tiče celine zajednice. To je privatno, javno delovanje za opštu stvar.
Zato se kaže da je civilno društvo nemilitarističko, laičko (ovde se misli na izvornu definiciju, od grčke reči »laos« – narod, to jest vernika koji je punopravan i jednako vredan član crkve, a nije sveštenik – prim.aut.) i civilizovano društvo, koje se uzdiglo do određenog civilizacijskog nivoa slobodnih ljudi i koje se zasniva na poštovanju osnovnih ljudskih prava i građanskih sloboda, toleranciji, demokratskoj javnosti, vladavini prava, te ekonomskom, socijalnom i političkom pluralizmu. Civilno društvo u tom smislu razumemo kao prostor delovanja građana i alternativnih grupa i organizacija (interesnih grupa, nevladinih organizacija, novih društvenih pokreta), preko kojih građani vrše pritisak na državne ustanove, kako bi se izborili za što više slobode i autonomije…“
Zapitajmo se, da li su istaknute vrednosti i karakteristike trenutno kompatibilne?
autor dr Vladimir Paunović
“Tekst je nastao u okviru projekta “Kragujevački mediji u službi građana- u potrazi za rešenjima”, koji se realizuje u okviru Programa malih medijskih grantova koji finansira Ambasada SAD, a administrira Media i Reform Centar Niš. Stavovi, mišljenja i zaključci izneseni u projektu nužno ne izražavaju stavove MRCN i Ambasade SAD već isključivo autora.“